Zaburzenia mowy związane z niewykształceniem sprawności percepcyjnych (brak kompetencji językowej, komunikacyjnej, kulturowej lub kompetencje niedostatecznie wykształcone):

  • głuchota i niedosłuch (niewystarczający słuch fizyczny);
  • alalia i dyslalia (niewystarczająco wykształcony słuch fonematyczny);
  • oligofazja (niepełnosprawność intelektualna).

Alalia

Przy dostatecznym rozwoju umysłowym, dobrej ruchomości narządów mowy, prawidłowym słuchu fizjologicznym u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy. Dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej), posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika. Nie jest w stanie powtarzać. Alalia może trwać do 7., a nawet do 14. roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dobra rehabilitacja pozwala ograniczyć używanie przez dziecko gestów i onomatopei, umożliwia przyswajanie coraz większej liczby wyrazów i zdecydowanie poprawia wymowę.

Dyslalia

Nieprawidłowości w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Przy zachowanym rytmie, melodii i akcencie, sama mowa jest niewyraźna, mało lub zupełnie niezrozumiała. Ze względu na objawy w dyslalii można wyróżnić:

  • seplenienie – nieprawidłowa artykulacja głosek dentalizowanych (szereg syczący: s, z, c, dz; szereg szumiacy: sz, ż, cz, dż; szereg ciszacy: ś, ź, ć, dź);
  • wymowę bezdźwięczną – spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych, z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową lub odwrotnie, albo zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne, np. bułka – półka, woda – fota (paralalia);
  • reranie (rotacyzm) – nieprawidłowa realizacja głoski r;
  • rynolalię – zaburzenie artykulacji i barwy głosu z powodu wadliwego rezonansu nosowego;
  • palatolalię – sprzężone zaburzenie artykulacyjne, w którym występuje nadmierny rezonans nosowy oraz różnorodne zaburzenia artykulacji głosek; dysfunkcja ta jest wynikiem rozszczepu warg i/lub podniebienia;
  • nieprawidłową wymowę głosek tylnojęzykowych k, g, h. […]

Wskazówki do pracy z uczniem

  • czuwanie nad atmosferą w klasie, niedopuszczanie do sytuacji, w której uczeń byłby wyśmiewany czy upokarzany;
  • unikanie sytuacji, w których zaburzenia ucznia mogłyby stać się okazją do drwin i publicznego ostracyzmu; nie chodzi o sztuczną wybiórczość w podejmowanych działaniach dydaktycznych, ale o wykazywanie wrażliwości pozwalającej przewidzieć kierunek i siłę reakcji klasy;
  • wskazywanie podczas zajęć z klasą przykładów osób, które pomimo zaburzeń językowych potrafiły odnosić życiowe sukcesy;
  • wykorzystywanie różnych kanałów i środków komunikacji w pracy z uczniami; pokazywanie im poprzez własne zachowanie, że za pomocą „mowy ciała” (gesty, ruchy, wyraz twarzy) można się efektywnie komunikować;
  • organizowanie zajęć, podczas których uczeń – dzięki wykorzystaniu swoich mocnych stron – będzie mógł na forum klasy odnieść obiektywny sukces;
  • dostosowanie środków komunikacji do preferencji ucznia, ale w taki sposób, żeby nie miało to charakteru wyróżnienia, tylko wynikało z normalnej praktyki szkolnej, tzn. obejmującej wszystkich w klasie;
  • wzbogacenie zarówno metod sprawdzania wiedzy, jak i sposobów wyrażania myśli przez uczniów (elementy dramy, pantomimy, ekspresja plastyczna, różne formy prac pisemnych);
  • podczas odpowiedzi ustnych dawanie uczniowi więcej czasu na podjęcie wątku;
  • pozwalanie na wypowiedzenie się bez przerywania;
  • dawanie odczuć uczniowi, że ma wystarczająco dużo czasu na odpowiedź, niewywieranie presji czasowej;
  • w przypadku niewłaściwej realizacji fonetycznej danego wyrazu niepoprawianie ucznia wprost, a raczej stosowanie parafraz: „Rozumiem, że miałeś na myśli to, że…”;
  • niepoprawianie wypowiedzi częściej, niż to konieczne;
  • aktywne słuchanie, nieodwracanie wzroku od ucznia;
  • w razie okresowego nasilenia się trudności przez jakiś czas nieangażowanie ucznia do zajęć wymagających indywidualnych wystąpień;
  • pamiętanie o tym, że uczniowi z zaburzeniami porozumiewania się może być potrzebne wielokrotne usłyszenie prawidłowej wymowy danego słowa czy wyrażenia, zanim będzie zdolne lub chętne do jego użycia;
  • preferowanie pisemnej formy wypowiedzi;
  • ocenienie prac pisemnych głównie pod kątem zawartosci merytorycznej;
  • akcentowanie walorów ucznia tak, aby jego uwaga, a tym samym motywacja zorientowana była wokół mocnych stron, a nie słabości;
  • chwalenie za postępy nawet, jeśli nie są one spektakularne;
  • używanie słów i zwrotów zrozumiałych dla ucznia;
  • staranne i poprawne wypowiadanie się;
  • formułowanie złożonych instrukcji w postaci prostych i zrozumiałych części;
  • mówienie z twarzą zwróconą do klasy, utrzymanie kontaktu wzrokowego (Słupek, 2018).

źródło: K. Słupek, UCZNIOWIE ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI…, HARMONIA, Gdańsk, 2018