Uczeń z zaburzeniami mowy – alalia, dysysalia, niedosłuch… – wskazówki

Zaburzenia mowy związane z niewykształceniem sprawności percepcyjnych (brak kompetencji językowej, komunikacyjnej, kulturowej lub kompetencje niedostatecznie wykształcone):

głuchota i niedosłuch (niewystarczający słuch fizyczny);
alalia i dyslalia (niewystarczająco wykształcony słuch fonematyczny);
oligofazja (niepełnosprawność intelektualna).

Alalia

Przy dostatecznym rozwoju umysłowym, dobrej ruchomości narządów mowy, prawidłowym słuchu fizjologicznym u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy. Dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej), posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika. Nie jest w stanie powtarzać. Alalia może trwać do 7., a nawet do 14. roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dobra rehabilitacja pozwala ograniczyć używanie przez dziecko gestów i onomatopei, umożliwia przyswajanie coraz większej liczby wyrazów i zdecydowanie poprawia wymowę.

Dyslalia

Nieprawidłowości w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Przy zachowanym rytmie, melodii i akcencie, sama mowa jest niewyraźna, mało lub zupełnie niezrozumiała. Ze względu na objawy w dyslalii można wyróżnić:

seplenienie – nieprawidłowa artykulacja głosek dentalizowanych (szereg syczący: s, z, c, dz; szereg szumiacy: sz, ż, cz, dż; szereg ciszacy: ś, ź, ć, dź);
wymowę bezdźwięczną – spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych, z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową lub odwrotnie, albo zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne, np. bułka – półka, woda – fota (paralalia);
reranie (rotacyzm) – nieprawidłowa realizacja głoski r;
rynolalię – zaburzenie artykulacji i barwy głosu z powodu wadliwego rezonansu nosowego;
palatolalię – sprzężone zaburzenie artykulacyjne, w którym występuje nadmierny rezonans nosowy oraz różnorodne zaburzenia artykulacji głosek; dysfunkcja ta jest wynikiem rozszczepu warg i/lub podniebienia;
nieprawidłową wymowę głosek tylnojęzykowych k, g, h. […]

Wskazówki do pracy z uczniem

czuwanie nad atmosferą w klasie, niedopuszczanie do sytuacji, w której uczeń byłby wyśmiewany czy upokarzany;
unikanie sytuacji, w których zaburzenia ucznia mogłyby stać się okazją do drwin i publicznego ostracyzmu; nie chodzi o sztuczną wybiórczość w podejmowanych działaniach dydaktycznych, ale o wykazywanie wrażliwości pozwalającej przewidzieć kierunek i siłę reakcji klasy;
wskazywanie podczas zajęć z klasą przykładów osób, które pomimo zaburzeń językowych potrafiły odnosić życiowe sukcesy;
wykorzystywanie różnych kanałów i środków komunikacji w pracy z uczniami; pokazywanie im poprzez własne zachowanie, że za pomocą „mowy ciała” (gesty, ruchy, wyraz twarzy) można się efektywnie komunikować;
organizowanie zajęć, podczas których uczeń – dzięki wykorzystaniu swoich mocnych stron – będzie mógł na forum klasy odnieść obiektywny sukces;
dostosowanie środków komunikacji do preferencji ucznia, ale w taki sposób, żeby nie miało to charakteru wyróżnienia, tylko wynikało z normalnej praktyki szkolnej, tzn. obejmującej wszystkich w klasie;
wzbogacenie zarówno metod sprawdzania wiedzy, jak i sposobów wyrażania myśli przez uczniów (elementy dramy, pantomimy, ekspresja plastyczna, różne formy prac pisemnych);
podczas odpowiedzi ustnych dawanie uczniowi więcej czasu na podjęcie wątku;
pozwalanie na wypowiedzenie się bez przerywania;
dawanie odczuć uczniowi, że ma wystarczająco dużo czasu na odpowiedź, niewywieranie presji czasowej;
w przypadku niewłaściwej realizacji fonetycznej danego wyrazu niepoprawianie ucznia wprost, a raczej stosowanie parafraz: „Rozumiem, że miałeś na myśli to, że…”;
niepoprawianie wypowiedzi częściej, niż to konieczne;
aktywne słuchanie, nieodwracanie wzroku od ucznia;
w razie okresowego nasilenia się trudności przez jakiś czas nieangażowanie ucznia do zajęć wymagających indywidualnych wystąpień;
pamiętanie o tym, że uczniowi z zaburzeniami porozumiewania się może być potrzebne wielokrotne usłyszenie prawidłowej wymowy danego słowa czy wyrażenia, zanim będzie zdolne lub chętne do jego użycia;
preferowanie pisemnej formy wypowiedzi;
ocenienie prac pisemnych głównie pod kątem zawartosci merytorycznej;
akcentowanie walorów ucznia tak, aby jego uwaga, a tym samym motywacja zorientowana była wokół mocnych stron, a nie słabości;
chwalenie za postępy nawet, jeśli nie są one spektakularne;
używanie słów i zwrotów zrozumiałych dla ucznia;
staranne i poprawne wypowiadanie się;
formułowanie złożonych instrukcji w postaci prostych i zrozumiałych części;
mówienie z twarzą zwróconą do klasy, utrzymanie kontaktu wzrokowego (Słupek, 2018).